Таратқыш
Осыдан 34 жыл бұрын 26 сәуірде Чернобыль АЭС жарылыс болды. Апаттың салдарымен күресу үшін КСРО-ның барлық республикаларынан таратушылар келді. 1986 жылы 11 мамырда орта машинқұрылыс министірі Ефим Славский Орта машинқұрылыс министрлігі кәсіпорындарының мамандарын Чернобылға жіберу туралы бұйрыққа қол қойды.
«ҮМЗ» АҚ-нан 100-ден астам қызметкер кетті. Бұл әр түрлі мамандықтағы адамдар – монтажшылар, құрылысшылар, дозиметристер, жүргізушілер, электриктер, тамақтану саласының қызметкерлері. Олар бар ынтасымен жұмыс істеді және тапсырманы абыроймен орындады.
Қазір зауытта 15 ликвидатор бар. Солардың бірі – сынақ орталығының (CО) радиациялық қауіпсіздік тобының жетекшісі Николай Недосеков.
– Николай Николаевич, сіздің зауыттағы жұмысыңыз қалай басталды?
– Мен «ҮМЗ» -да 1981 жылдың наурызынан бері жұмыс істеймін. Томск политехникалық институтынан осында тәжірибеде болдым, осында диссертация жазып, қорғадым. Зертханашы, өндіріс инженері, кейіннен дозиметриялық инженер болып жұмыс істедім.
– Сізді Чернобыль АЭС-ына жібергенде неше жаста болдыңыз?
– 29 жаста. Ол кезде мен үйленіп, екі қызымды тәрбиелегем.
– Бұл оқиғалар сіздің есіңізде ме?
– Иә! Бірінші маусымда апатқа жүргізушілер жіберілді. Дозиметрологтарға бұйрық қыркүйек айында келді. Менімен бірге дозиметрлік инженер – Сергей Велигданов және үш дозиметрист – Андрей Коршев, Сергей Мехнин (қазір ол СО жұмыс істейді) және Василий Решетников жіберілді. Біз онда екі ай тұрдық. Қазан айынан қараша айына дейін.
– Сіздің жұмысыңыз қандай болды?
– Ол кезде төрт жағынан реактордың баспанасы болған: бірінші аймақ – негізгі айналым сорғысынан (ең жойылған жағы), екінші аймақ – деаэратор қондырғысынан, үшінші аймақ – залдың бүйірінен, алтыншы алаң – қондырғының ішінен. Мен бірінші аудандағы дозиметрлік бақылау (ДБ) қызметінің, содан кейін біріктірілген бірінші және екінші аудандар бастығы болдым. Қараша айының мерекелерінен кейін қысқартулар болды, мен бірінші, екінші және үшінші аудандардың тұрақты қызмет көрсету қызметінің бастығы болдым.
Менің міндеттерім қатарына жедел бақылау жүргізу, жұмыс орындарындағы және жұмыс уақытындағы гамма-сәулелену мөлшерін анықтау, персоналдың сәулеленудің тәуліктік дозасынан аспауы кірді. Мен сонымен бірге персонал дозасын «қарындаштармен» жинауды және дозаның белгілі бір деңгейлерін алу кезінде жинақталған дозиметрлерді алмастыруды қадағаладым. Біз аптасына жеті күн тәулік бойы жұмыс жасадық.
– Николай Николаевич, өлшемдер туралы толығырақ айтып беріңізші.
– «Қарындаштар» – ионизация камераларының жұмысына негізделген дозиметрлер – персоналдың әсер ету мөлшерін өзгерту үшін пайдаланылды. ДПГ-02 дозиметрі (термолюминесценттік сақтау дозиметрі) персоналға үнемі алып жүруге арналған болатын. Әр ауысымда персоналдың тізімі бар журнал болды, онда ауысымның мөлшері көрсетілген. Бақылау деңгейіне жеткенде немесе «қарындаш» масштабтан шықса, дозаны өлшеу үшін ДПГ дозиметрі алынды. Оның орнына тағы біреуі шығарылды. Барлық жұмыс кезеңінде персонал 25 Р-ден (рентген) артық дозаны алмауы керек. Тәуліктік (бір-бірін алмастыратын) доза 1 Р-ден аспайды, егер дозасы 20 Р-ға жеткенде, қызметкерлер «қарындаштарда» 25 Р-ға өзгертіліп, содан кейін станциядан шығарылды.
Сыртқы (ішкі) ДБ және ЖДБ қызметі болды (жеке дозиметриялық бақылау). Сыртқы қызмет асханаға кіре берістегі жұмыс киімдерінің тазалығын бақылау және станциядан тыс 30 шақырымдық аймақта қосымша бақылау жүргізу үшін жауап берді. ЖДБ қызметі ДПГ дозиметрлерінің өлшеулерін бақылап, жеке дозаларды есепке алу карталарын жүргізді.
– Өмір қалай ұйымдастырылды?
– Біз пионерлер лагерінде станциядан 100 км қашықтықта тұрдық. Екі сағаттық автобус Чернобылға қарай жүрді. Біз таңертең 6-да тұрдық. Көшеде жуынатынбыз. Содан кейін таңғы ас. Күніне үш рет тамақтану – талон бойынша, жақсы тамақтандырылды, бірақ бәрі тұзсыз болды. 7.00-де олар автобусқа отырды. Автобустар жеке болды: ауысым үшін, қызмет көрсету үшін, сонымен қатар Чернобыльдағы автовокзалға баратын тұрақты автобустар болды. Сағат 9.00-де біз Чернобыльға ДБ қызметі әкімшілігі, ЖДБ қызметі мен сынамалар, қойма, приборлар қызметі орналасқан мектепке жететінбіз.
– Қайтып оралғанда қандай салдарларға тап болдыңыз?
– Бәрі, оқулықтағыдай. Иммундық жүйенің жұмысында қатты нашарлауы болды. Міне, қазір мен 20-ға жуық жас дерлік ауырмаймын.
– Николай Николаевич, сіз қазір басқа таратушылармен байланыстасыз ба?
– Ия, қолдауға тырысамын. Бірақ, өкінішке орай, көбісі тірі емес.
Келесі жылы Николай Николаевич Үлбі металлургия зауытында өзінің 40 жылдық мерейтойын атап өтеді. Біз бірегей адамға өзінің табандылығы мен ынта-жігерін жоғалтпауын, үнемі жаңа күш пен шабыт тауып, армандарын ұмытпауын тілейміз!
Апаттың салдарын жоюға барлығы 526 250 адам қатысты. 32 мыңнан астамы – Қазақстаннан. Шығыс Қазақстан облысынан – 3000-нан астам адам.
Семейде Чернобыль құрбандарын еске алуға арналған жалғыз музей орналасқан. 2006 жылы Павлодарда Чернобыль құрбандары көрсеткен ерлік пен батырлықтың белгісі ретінде ескерткіш орнатылды.
ТАРАТҚЫШ-ҮЛБІЛІКТЕР
Кашперко Павел Викторович – ТӨ
Богаченко Александр Васильевич – УӨ «В» цехі
Чеусов Сергей Дмитриевич – БӨ
Клименко Александр Николаевич – СО
Недосеков Николай Николаевич – СО
Семенов Виктор Федорович – бас метролог қызметі
Шмурыгин Сергей Георгиевич – ЭО
Незванов Сергей Николаевич – ЭО
Ляпунов Петр Степанович – УӨ «Р» цехі
Кузнецов Вячеслав Юрьевич – БӨ
Прищепкин Вячеслав Александрович – ТӨ №3 бөлімшесі
Мехнин Сергей Михайлович – СО
Рубенков Юрий Николаевич – АШ
Павлов Виктор Михайлович – Байыту фабрикасы
Орлов Леонид Николаевич – СО
