БӨ мерейтойы

Химиктің энциклопедиялық сөздігінде: «Бериллий – жер қыртысында 0,0006% құрамы бар сирек элемент» деп жазылған. Бұл элементтің оксиді 1798 жылы ашылды, ал салыстырмалы түрде таза бериллий ұнтақ түрінде 30 жылдан кейін ғана алынды.

Бір жарым ғасырға жуық бериллий өнеркәсіптік қолдануды таппады. Бірақ ХХ ғасырдағы ғылыми-техникалық прогрестің қарқынды дамуы оны кең сұранысқа ие етті. Бұл металл ғарыш және атом салаларында, электроника мен радиотехникада, авиация және автомобиль өнеркәсібінде, медицинада қажет болды. Бериллий негізіндегі құрылымдық материалдар бір уақытта жоғары температураға оңай, берік және төзімді.

Алайда, бұл металдың қасиеттері қаншалықты ерекше болса, оны жасау технологиялары да, оны өндіретін адамдар да ерекше. Өткен ғасырдың сонау 50-ші жылдары Үлбі металлургиялық зауытының №13 цехының тәжірибелік өндірісінде бериллий қосылыстары – гидроксидін және бериллий оксидін алу технологиясын зерттеу және әзірлеу бойынша алғашқы қадамдар жасалды. Гидрометаллургиялық процестердің технологиясы мен аппаратуралық ресімделуі бойынша шешімдерді іздестіруде де, сондай-ақ персоналды бериллий қосылыстарының өте улы болып шыққан зиянды әсерінен санитарлық қорғау мәселелерінде де бұл қиын жылдар болды.

Ізашарлардың ерлік еңбегі бекер болған жоқ! Эксперименттер барысында алынған аса құнды тәжірибе №1 корпуста (№1 цех) өнеркәсіптік ауқымда концентраттарды қайта өңдеу бойынша ҮМЗ-да бірінші бериллий бөлінісін салуға мүмкіндік берді, оның алғашқы балқытылуы 1956 жылғы 7 қаңтарда өтті. Келесі 10 жыл ішінде бериллийдің қалған барлық бөліністері игерілді: металл және құрылымдық бериллийден бастап лигатураларға, қорытпаларға және оның оксидінен жасалған бұйымдарға дейін.

Кейіннен технологиялар мен өндірістік учаскелер айтарлықтай өзгерді және жаңартылды. Бүгінгі таңда, 65 жылдан кейін бериллий өндірісі бериллий шикізатының кез-келген түрін өнімнің кең спектріне дейін өңдейтін ең ірі өнеркәсіптік кешен болып табылады: әр түрлі сұрыптағы таза Бериллий және оның қосылыстары.

Өндірісті және қолданылатын технологияларды дамыту мен жетілдіру туралы «Жабық металдарды асқарпазы» кітабында (2004 және 2019 жылдардағы шығарылымдар) толығырақ жазылған. Бірақ осы жетістіктердің артында күнделікті жұмысынан шаршамай жаңа корпустар салған (айтпақшы, бериллий өндірісінде олар 20-дан астам), бериллий технологияларын жасап, дамытып, өндірісті жетілдірген нақты адамдар тұрды. БӨ жұмыскерлерінің басым бөлігі жоғары үкіметтік наградалармен марапатталды. №1 цехтың бірінші бастығы Александр Иванович Марочнов (цехты 23 жылдан аса басқарды) ҮМЗ алғашқылардың бірі болып Ленин орденімен марапатталды.

ҮМЗ – дағы жалғыз Социалистік Еңбек Ері – пешші Василий Кузьмич Ефименко да бериллші. Дәл оған 2001 жылдың шілдесінде өндірістің 90-шы жылдары тоқтап қалуының күрделі кезеңінен кейін қалпына келтірілген №1 цехтың кенді-термиялық пешінде минералды бериллий концентраттарын алғашқы балқытуды жүргізу тапсырылды. Гидрометаллургиялық қайта бөлуді сол күні орден иесі Дмитрий Петрович Солопов іске қосты. Берилльшілердің арасында Ленин, Еңбек даңқы, Еңбек Қызыл Ту, Октябрь Революциясы және «Құрмет Белгісі» ордендерінің ондаған кавалерлері, көптеген еңбек сіңірген өнертапқыштар мен рационализаторлар, түрлі сыйлықтардың лауреаттары бар.

Көптеген жұмысшылар бериллий өндірісінен тыс мансабын ҮМЗ-де де, бұрынғы КСРО-ның басқа кәсіпорындарында да басшылық лауазымдарда жалғастырды.

Бериллий өндірісінің бірегейлігі – мұндай кәсіпорынды ұйымдастыру және пайдалану тек теориялық білімді ғана емес, сонымен қатар нақты жұмыс дағдыларын, оларды стандартты емес балқыту, престеу, газ тазарту және әртүрлі типтегі және модификациядағы басқа жабдықтарда күрделі гидрометаллургиялық процестерді жүргізу кезінде қолдануды қажет етеді.

Бериллий технологияларына ие болудың маңыздылығын түсіне отырып, Ресей ширек ғасырдан бері айтарлықтай қаржы жұмсай отырып, осы саланы құруға тырысуда. Алайда, «ЛИБТОН» (1996), «Берлин» (2010), Индустрия және сауда министрлігінің конкурстары (2013) және Білім және ғылым министрлігі (2015) сияқты өршіл бағдарламалар Саратовтағы Базальт кәсіпорнында қайталама бериллийді өңдейтін өндірістік қуаттар құрумен аяқталды. Бұл ҮМЗ-нің бұрынғы жұмыскерлерінің, БӨ Ресейге көшіп келген иммигранттардың (Владимир Дзуцев, Александр Лепетов, Генадий Горяев, Юрий Шаламов және басқалар) көмегімен жасалды.

Берилльшілердің ерен еңбегін бағалай отырып, өзінің 65 жылдық қызметі жылдарында БӨ бериллийге қайта есептегенде төрт мың тоннадан астам өнім өндіргенін айту керек. Бүгінгі күннің қажеттіліктері үшін бұл мөлшер 15 жыл бойы бүкіл жердің белгілі бір металына деген қажеттілікті қанағаттандыру үшін жеткілікті. Бұл көрсеткіш емес пе?!

Бүгінгі таңда бериллий өндірісі өнімді шығаруды сәтті жалғастыруда. Экономикалық тұрғыда ол Қазақстан Республикасы үшін тұрақты валюталық түсімдерді қамтамасыз ете отырып, ҮМЗ сөзсіз көшбасшысы болып табылады. BP серіктестері – бериллий өнімдерін өндіретін көптеген тұтынушы кәсіпорындар. Олар барлық дерлік континенттерде орналасқан. Бериллий технологиялары бойынша Еуропа мен Азияның ірі компанияларымен ғылыми-техникалық ынтымақтастық та кеңеюде. Берилликтер, мысалы, ИТЕР термоядролық реакторға бериллий материалдарын жеткізу және ядролық зерттеу реакторларынан алынған сәулелендірілген бериллийді қайта өңдеу сияқты жаһандық мәселелерде маңызды рөл атқарады.

Даңқты мерейтой күні бериллий өндірісінің 65 жылдығымен барлық берилльшілерді және өз еңбек жолын аяқтағандарды және еңбек етуін жалғастырып жатқандарды шын жүректен құттықтаймын. Сіздерге қымбатты достар, оптимизм, еңбекте табыс және жаңа жетістіктер, отбасыларыңызға амандық және ертеңгі күнге деген сенімділік тілеймін.

Тек алға берилльшілер!

Александр Борсук, ӨТБ бастығы